Przewodnik badacza – czyli po co i jak badać społeczeństwo?

Po co? Od potrzeby poznania do praktycznego wykorzystania.

Najpierw spróbuję odpowiedzieć na pierwsze z postawionych pytań. Zastrzegam przy tym, iż będzie to odpowiedź, która nie wyczerpuje złożoności tematu a koncentruje się jedynie na wybranych jego aspektach. Najbardziej prosta i ogólna, ale zarazem dotykająca sedna sprawy odpowiedź jakiej możemy udzielić: żeby dostarczyć wiedzy o ludziach, grupach, organizacjach, instytucjach oraz o zjawiskach i procesach społecznych. Komu ta wiedza może być potrzebna? Nam wszystkim, choć oczywiście tak zwany „przeciętny obywatel” wykorzysta ją być może jedynie do zwiększenia swojej samowiedzy o społeczeństwie, w którym żyje czy o instytucjach, których funkcjonowanie istotnie wpływa na życie jego czy jego rodziny. Wiedza ta, pod warunkiem, że gromadzona jest i prezentowana z poszanowaniem teoretycznych, metodologicznych i etycznych zasad (!), weryfikuje powszechnie funkcjonujące, często nieprawdziwe, sądy o rzeczywistości, zaspokaja zatem potrzebę poznania.

Badania społeczne dostarczają też wiedzy, która ma bardziej pragmatyczny charakter a zainteresowane ich wynikami są różne podmioty. Prowadzone są bowiem przez  lub  na zamówienie różnego rodzaju instytucji sektora publicznego (państwa, samorządów lokalnych, instytucji edukacyjnych, ochrony zdrowia, porządku publicznego itp.), a ich rezultatami zainteresowane są także prywatne korporacje, firmy, dzięki czemu zyskują dostęp do informacji dotyczących opinii klientów na temat funkcjonowania tychże, albo jakości czy atrakcyjności produktów oferowanych przez nie, czy potrzeb w tym zakresie. Spektrum zainteresowania wynikami badań opinii klientów jest bardzo szerokie.

Jakie są korzyści badań?

Dzięki badaniom  uzyskiwane są informacje  na temat potrzeb i oczekiwań klientów związanych z produktami czy usługami oferowanymi przez te firmy/instytucje. Wiedza o nich może nie tylko pomóc w dostosowywaniu produktów/usług do zdefiniowanych oczekiwań, ale może także, a może przede wszystkim, stanowić inspirację do projektowania nowych produktów i rozwiązań na te oczekiwania odpowiadających, co we współczesnym (ponowoczesnym) społeczeństwie permanentnych zmian jest często przepustką do dalszego funkcjonowania. Poznawanie potrzeb i oczekiwań odbiorców, klientów, użytkowników produktów i usług stało się zatem koniecznością! Zwłaszcza, że dzięki zastosowaniu odpowiednich narzędzi (technik badań społecznych) możliwe jest dotarcie do potrzeb, których na co dzień ludzie sobie nieuświadamianą  i które często dopiero dzięki badaniom są uwidaczniane.  Można z dużym prawdopodobieństwem założyć, iż prowadzenie badań społecznych zabezpiecza przed, często horrendalnymi kosztami pochopnych, niezdiagnozowanych decyzji. Badania diagnostyczne, bo o nich przede wszystkim mowa,  prowadzone są także przed wprowadzeniem produktu/usługi na rynek, a także w procesie jego modyfikacji i doskonalenia oraz w celu monitorowania efektów jego działania. Oczywiście sprzedaż produktów możemy w prosty sposób monitorować analizując ilość sprzedanych produktów/usług  czy zyski ze sprzedaży, jednak jeśli chcemy wiedzieć DLACZEGO ludzie kupują albo przestają kupować produkt czy usługę, jaka jest ich satysfakcja z jego użytkowania oraz czy pozostaną lojalni wobec firmy/marki/miejsca, potrzebujemy rzetelnie prowadzonych badań, które gwarantują uzyskanie trafnych wyników. Diagnoza, ewaluacja i monitorowanie efektów są zatem istotnymi powodami prowadzenia  badań społecznych. Dzięki uzyskiwanej w wyniku ich realizacji wiedzy można uniknąć wielu problemów i zagrożeń, które powstają w drodze nieprzemyślanych decyzji, reform oraz projektować rozwiązania owe problemy rozwiązujące

Jak? Proces badawczy w pigułce.

Każde badanie, bez względu na to czy jest badaniem pracowników/klientów małej firmy czy dużej korporacji, mieszkańców niewielkiej społeczności lokalnej czy wielkiej metropolii powinno być przemyślane i należycie przygotowane.

• należy więc zastanowić nad tym co nas interesuje, jakie informacje chcemy uzyskać dzięki badaniom.
• przemyśleć kto nam tych informacji może dostarczyć, a więc określić badaną zbiorowość (w dalszej kolejności także jak dotrzeć do tych osób/grup oraz ile z nich objąć badaniem).
• określić przy użyciu jakich metod i technik badań społecznych nasze badanie zrealizujemy.

Metody badań społecznych

Najogólniej, badania społeczne możemy podzielić na ilościowe i jakościowe. Dzięki realizacji tych pierwszych uzyskamy odpowiedzi na pytania „ile?”, „jak często?” „w jakim stopniu?”,   a ich wyniki możemy przedstawić w liczbach, procentach, na skalach czy wykorzystaniu różnego rodzaju indeksów. W przypadku zastosowania metod jakościowych chodzi natomiast o poznanie przyczyn badanych zjawisk, postaw, odczuć osób badanych a więc uzyskanie odpowiedzi na pytania „jak?”, „dlaczego?”. Badania jakościowe dają możliwość bardziej dogłębnego poznania badanego problemu i lepszego jego zrozumienia. Różnice między metodami ilościowymi i jakościowymi na tym się nie kończą, dotyczą także rozmiarów badanej zbiorowości,  sposobu analizy zebranego materiału czy możliwości uogólniania wyników na populację (taka możliwość występuje jedynie w przypadku badań ilościowych realizowanych na reprezentatywnych próbach).

Mimo, że jedne i drugie mają swoich zagorzałych zwolenników i przeciwników, to warto podkreślić, iż nie ma potrzemy opowiadania się po stronie zwolenników jednej czy drugiej opcji, bowiem prowadzenie jednych nie wyklucza realizacji drugich. Wręcz przeciwnie! Często badania jakościowe są wprowadzeniem do szeroko zakrojonych badań ilościowych (w sytuacji badania nowych zjawisk i problemów) lub też stanowią ich cenne dopełnienie. Współcześnie coraz częściej stosowana jest koncepcja triangulacji (łączenia) metod i technik badań społecznych (np. badania ankietowe plus indywidualne wywiady pogłębione

Nie tylko ankieta. Różnorodność technik badawczych

W powszechnej niemal opinii podstawową techniką  badań ilościowych jest ankieta. Wynika to z prostego powodu, jest to technika badań społecznych, z którą najczęściej mamy do czynienia. W różnych sytuacjach i przez różne organizacje i instytucje jesteśmy proszeni o  ich wypełnienie. Pewnie każdy z nas odpowiadał, lub przynajmniej go o to proszono,  na pytania w ankietach wręczanych w pracy, szkole, przychodni zdrowia, kinie, teatrze, urzędzie lub też uzupełniał kwestionariusze jakie „wyświetlały” się na ekranie naszego monitora odwiedzając strony internetowe lub te otrzymywane drogą elektroniczną. Już to krótkie wprowadzenie sugeruje, że istnieje wiele rodzajów ankiet. Wymienić tu należy ankietę rozdawaną, dołączaną do produktów, pocztową, audytoryjną. Jednak powszechne obecnie wykorzystywanie komputera sprawia, że coraz częściej stosowana jest jej forma internetowa CSAQ (Computerized Self-Administred Questionnaires). Oprócz ankiety do technik ilościowych zaliczamy także wywiady kwestionariuszowe, również występujące w kilku odmianach. Wyróżniamy więc  „tradycyjne” wywiady kwestionariuszowe PAPI (Paper and Pencil Interviewing),  wywiady wspomagane komputerowo CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing), oba oparte na bezpośredniej komunikacji między ankieterem a respondentem oraz wywiady zapośredniczone – wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Warto podkreślić, iż wybór techniki ilościowej zależy przede wszystkim od kosztów realizacji badania z jej wykorzystaniem (droższe z pewnością będą badania PAPI niż np. CATI), wielkości próby badawczej, czasu jakim dysponujemy na realizację badania oraz zakresem poszukiwanych informacji (co przekłada się na długość kwestionariusza wywiadu).

Sprawdź naszą ofertę

Techniki jakościowe

Również badania jakościowe opierają się na wykorzystaniu wielu zróżnicowanych technik badawczych. Koncentrując się jedynie, na tych najpopularniejszych wymienić należy obserwację, eksperyment, oraz indywidualne i grupowe wywiady. Dwie pierwsze techniki, częściej stosowane są w badaniach psychologicznych, pedagogicznych niż socjologicznych czy marketingowych, zwłaszcza eksperyment, mający szczególne znaczenie dla badań psychologicznych.

Obserwacja polega na zamierzonej obserwacji zachowań ludzkich, zjawisk, procesów według określonego planu. Co ciekawe obserwacja może także służyć ilościowemu pomiarowi zjawiska jak w przypadku odbywającego się corocznie liczenia wiernych w kościołach, które to badanie ma na celu sprawdzenie ile osób uczestniczy we mszy, oraz jaka jest struktura wiernych wg płci (pewnie coś jeszcze podlega obserwacji?).

Indywidualny wywiad pogłębiony, tak zwany IDI(In-depth Interview) oparty jest na bezpośredniej rozmowie respondenta z ankieterem, którego rola ogranicza się wskazywania kwestii, go interesujących z prośbą o wypowiedź. Jeśli ankieter (choć w tym przypadku nie przeprowadza ankiety tylko wywiad, ale dla uproszczenia tak określa się osobę zbierającą materiał badawczy) zadaje pytania, to zawsze powinny to być pytania otwarte, głównie pytania dopełnienia, na które respondent może udzielić swobodnej odpowiedzi. Rola ankietera polega przede wszystkim na pogłębianiu otrzymywanych informacji, dociekaniu przyczyn, powodów,  motywów i odkrywaniu odczuć osób badanych.

Z kolei wywiad grupowy, a dokładniej zogniskowany wywiad grupowy tzw. fokus (Focus Group Interview). Polega na przeprowadzeniu wywiadu/dyskusji, według przygotowanego wcześniej scenariusza (zawierającego tematy do dyskusji /kwestie interesujące badacza), z większą liczbą osób (6-12). Przebiegiem dyskusji fokusowej kieruje moderator, który zachęca uczestników do swobodnej dyskusji zogniskowanej na danym temacie. Z reguły badania fokusowe przeprowadza się w specjalnie do tego przygotowanych pracowniach (fokusowych), wyposażonych w sprzęt audio-video umożliwiający rejestrację przebiegu dyskusji i reakcji jej uczestników, co samo w sobie może stanowić interesujący materiał badawczy.

Przedstawione powyżej techniki badawcze, zarówno ilościowe i jakościowe nie wyczerpują całego spektrum dostępnego współczesnemu badaczowi. Skoncentrowano się tu przede wszystkim na wybranych metodach reaktywnych  pomijając  analizę danych zastanych, która stanowi istotne, choć wydaje się nadal niedoceniane źródło wiedzy.

Warto pamiętać!

Słowem podsumowania. Warto podkreślić, iż prowadzenie badań społecznych wymaga ich uprzedniego, należytego przygotowania i wzięcia pod uwagę wielu kwestii, rozpoczynając od pytania po co? co nas interesuje, jakich informacji poszukujemy? Poprzez rozstrzygnięcie problemu dotyczącego tego kiedy, kogo i jak będziemy badać, a kończąc na tym w jaki sposób zaprezentujemy wyniki i jakie mogą być tego skutki.

Socjolog, badaczka, wykładowca z doświadczeniem w prowadzeniu badań dla sektora pozarządowego, biznesu i administracji publicznej. Koncentruje się na aspektach miejskich, przemianach tożsamości i jakości życia mieszkańców. Ma na swoim koncie wiele projektów badawczych – społecznych i komercyjnych. Poszukuje i wykorzystuje nowe metody i narzędzia, w tym design thinking